Zoo Antwerpen wint Hans Vredeman de Vries prijs

Zoo Antwerpen is door de Koning Boudewijnstichting bekroond met de Hans Vredeman de Vriesprijs 2018 voor historische tuinen en parken, voor de restauratie van de ‘Grote tekening’.

 


De zoo van Antwerpen viert dit jaar zijn 175ste verjaardag. Daarmee is het een van de oudste dierentuinen van Europa. De voorbije jaren werd de zoo grondig gerenoveerd en gemoderniseerd. Daarbij kreeg ook het als cultuurhistorisch landschap beschermde park een grondige opknapbeurt. Een van de blikvangers daarbij is ‘de Grote tekening’, een typisch negentiende eeuws bloemperk dat in ere werd hersteld.

Voor de restauratie deed de Koninklijke Maatschappij voor Dierkunde van Antwerpen (KMDA) een beroep op Benoit Fondu van Fondu Landscape Architects uit Antwerpen. Fondu maakte een tuinhistorische studie op die als basis diende voor het Masterplan 2020 en voor de landschappelijke renovatie van de tuin. Uitgangspunt was om de structuur en romantische uitstraling van de negentiende eeuwse parkaanleg, met zijn slingerpaden, niervormige vijvers, kunstmatige heuvels en rotspartijen, gazons, exotische bloemperken… te herstellen en te versterken. “Mijn betrachting is deze architecturale visies (het gaat hier wel degelijk over architectuur) zo veel als mogelijk te laten heropleven en op een verfijnde manier met respect voor de gebruikte ontwerpgrammatica volledig bruikbaar te maken voor de hedendaagse sociale noden,” aldus Fondu.

Landschapspark

Het landschapspark werd in het midden van de negentiende eeuw door E. Van Cuyck ontworpen als een romantische landschapstuin met golvende grasperken, een gevarieerd patroon van slingerende wandelpaden en waterpartijen, een boeiende afwisseling van gegroepeerde beplanting en tuinornamenten, waaronder ook de dierenverblijven, met een exotische inslag. Men wandelt als het ware door een film met planten, dieren en mensen, en wordt voortdurend geprikkeld door de groene omgeving, met verrassende doorkijkjes en vergezichten.

In de loop der jaren gingen de oorspronkelijke zichtlijnen en dieptezichten, die cruciaal zijn voor de landschappelijke beleving van het park, verloren door de te dichte en te grote heestermassieven in de randzones, en de volumegroei van sommige bomen in verhouding tot de beschikbare ruimte. Die beplanting werd opnieuw in de juiste proporties gesnoeid en waar nodig verwijderd. Zo wordt de laagsgewijze opbouw van de bloemperken en heestermassieven door snoeiwerk in ere hersteld.

De centrale zone van de zoo werd meer open gemaakt en de oorspronkelijke zichtlijnen hersteld. “De gazons en geplooide maaivelden zijn belangrijk om de zichtlijnen en dieptezichten te vrijwaren,” aldus Fondu. Veelal liggen de hoofdassen van de gazonvlakten hol en gaan ze aan de zijkanten omhoog. Het kunstmatig reliëf zorgt voor een extra ruimtelijke dimensie.

De ‘Grote tekening’

Door het openmaken van het binnengebied komen de vele kleurrijke bloemenmozaïeken of corbeilles op de grasvelden beter tot hun recht. Die corbeilles, met bloembollen en voorjaarsbloeiers in de lente en eenjarige perkplanten en siergrassen in de zomer, zijn een typisch aspect van de negentiende eeuwse horticultuur in Vlaanderen en zijn vandaag een van de paradepaardjes van de zoo. Ze worden elk jaar vernieuwd, de tuiniers van de zoo bepalen zelf de combinaties. Ze beschikken daarvoor over hele catalogussen met modellen.

De ‘Grote tekening’ is een van die bloemperken, tussen het Vogelpaleis en de ‘Leeuwengazon’. Het perk dateert van na de Eerste Wereldoorlog toen de focus werd gelegd op de heraanleg van de negentiende eeuwse Franse landschapstuin. In het midden van dit perk bevond zich de bronzen Borghèse vaas, een kopie van de beroemde vaas uit het Louvre, versierd met reliëfs van Bacchus of Dionysus en Sater Silenus. Dergelijke vazen werden vaak toegepast in antieke tuinen met mozaïekbeplantingen: geometrische patronen van bloemen en planten. Aan de randen van het perk werden smeedijzeren papegaaisteunen geplaatst, waarop men toen nog papegaaien kon bewonderen. Om te voorkomen dat bezoekers het perk zouden betreden werd het afgeboord met gietijzeren boogjes of ‘bordures en arceau de fonte’.
Na de Tweede Wereldoorlog raakten de papegaaisteunen in onbruik. Bij de afbraak van het Indisch paleis dat tijdens de Tweede Wereldoorlog werd vernield bij bombardementen, werd het perk met mozaïekbeplanting verkleind en kreeg het later bij de bouw van het Roofdierencomplex een andere invulling. De afboording met gietijzeren boogjes maakte plaats voor houten paaltjes. De Borghèse vaas verhuisde naar een andere zone in het park en de papegaaisteunen werden weggehaald.

Bij de huidige restauratie werd ‘de Grote tekening’ in ere hersteld als typisch onderdeel van de Franse landschapstuin. Alle (giet)ijzeren elementen in de tuin, zoals de lantaarnpalen, terrastafels en zitbanken, en ook de smeedijzeren papegaaistaanders en gietijzeren boogjes werden gerestaureerd. Ze zijn nu opnieuw in ‘de Grote tekening’ geplaatst in een klassiek geïnspireerd bloemenperk. De bronzen Borghèse vaas vormt opnieuw een aandachtspunt of focaal in het zichtveld vormt.