Rewilding of Romantiek?
Rewilding is een term die tegenwoordig veel gebruikt wordt. Binnen de landschapsarchitectuur werken we al lang met de term ‘rewilding’ bij het ontwikkelen van grote landschappen, zoals het rivierenlandschap. Waar rewilding zich richt op het loslaten van de menselijke bemoeienis met een landschap om daarmee te komen tot zelfsturing van de natuur, zijn steden juist te typeren als het toppunt van een door mensen ontwikkeld en onderhouden landschapstype (Snep, 2022). Kunnen we rewilding dan eigenlijk wel toepassen in de stad? Of zijn we dan meer bezig met het stileren van natuur? Landschaps- en stedenbouwkundig ontwerper Timo Cents deelt zijn visie.
De tijdsperiode waarin we nu leven, hangt nauw samen met de hang naar een natuurlijk beeld, net zoals we dat hadden in tijden van de Romantiek. Daarin wilde men de natuur niet meer aangetast zien door uitstoot, aardolie en infrastructuur, maar ongeschonden kunnen bewonderen. Men verlangde naar direct gevoelscontact met haar, zoals zij van nature is, authentiek. Authentiek zijn is in deze tijd ook een zeer belangrijk belevingsvoorwaarde. Deze romantische benadering sluit wel goed aan bij het groene denken van de 20ste en 21ste eeuw. Volgens Hanekamp (Hanekamp, 2020) bestaat deze groene romantiek tenminste uit:
1. Onvrede met de huidige industriële maatschappij en zijn massaproductie en vervuiling.
2. De huidige samenleving die ‘groen’ gemaakt moet worden, waarin duurzaamheid en natuurbescherming centraal staan
3. Wetenschap, techniek en maakbaarheid die tegelijkertijd afgewezen én omarmd worden
Het verlangen naar de ongerepte natuur geeft ook in de landschapsarchitectuur een richting aan. Ook in de tijden van de Romantiek waren veel technische lagen al belangrijk zoals bodem en water. Neem bijvoorbeeld stadsparken met hun watersystemen gebaseerd op de oude kavelsloten, of het aangelegde watersysteem dat functioneerde op historische hoogteverschillen. De groene inrichting kreeg van een streng geometrische vormgeving een meer natuurlijke uitstraling met sierlijke vormen. Dit alles om de schijn te wekken van oorspronkelijke natuur – de landschappelijke stijl.
Romantiek verweven met rewilding
In ons vakgebied bevinden we ons in een fase waarin de romantiek verweven zit met rewilding, waarbij ‘natuurlijke tuinen’ gemengd worden met ‘ecologische tuinen’. Ik volg in dit artikel een aantal projecten die ik zelf heb ontworpen in schaalgrootte. Op de schaal van de stad waar we rewilding willen toepassen, tot aan grote gebieden zoals De Maashorst, waar grote grazers zijn geïntroduceerd voor echte rewilding.
Dat we binnenkort met ‘wilder’ groen geconfronteerd worden, lijkt bij de trend te passen. De natuur als inspiratie en ecologische processen hun gang laten gaan, wordt ook toegepast op daken. Daken worden gestileerd verwilderd, waarbij de ontwerper zorgvuldig het beeld van een bos nastreeft. Een voorbeeld waaraan ik de laatste tijd heb gewerkt is het project ‘Wonderwoods’. Het plan omvat twee torens van 90 en 70 meter hoog waarin plaats is voor wonen, werken, ontspanning en vermaak.
’Natuur’ en ‘stenen’ worden hier op bijzondere wijze met elkaar verweven. De hoogste toren – ontworpen door architect Stefano Boeri, bekend van het Bosco Verticale in Milaan – is een verticaal bos met beplanting op de balkons en aan de gevel. De toren van MVSA Architects heeft kenmerkende rondingen, diverse daktuinen en veel groen aan de binnenkant. Het kenmerkt de ontwerptrend om vegetatie te benutten als middel voor een beter functionerend gebouw. De beplanting op en aan het gebouw mag wel volgroeien en zijn eindbeeld bereiken. De ecologie op en aan dit gebouw zal dan ook met de jaren veranderen. Dit is nog geen rewilding, maar vooral natuur gebruiken in het ontwerp.
De campus van de Triodos Bank zou je ook rewilding kunnen noemen op een bestaand landgoed. Hierbij speelt de betekenis van de belevingswaarde van rewilding een belangrijke rol. De tuinen rondom het nieuwe gebouw zijn gestileerde wilde tuinen. Je zou kunnen zeggen dat hier romantiek en rewilding het meest bij elkaar komen. De term ‘natuurlijk’ wordt nu vaak beschouwd als synoniem met ‘ecologisch’ en dat gaat niet altijd samen. De Triodos Bank is wel een voorbeeld waarbij de beplanting zowel interessant is voor de biodiversiteit als voor de bezoeker.
Herkennen van ecologische processen
Het valt dan ook niet mee om in de praktijk te herkennen welke ecologische processen nu natuurlijker verlopen, en welke minder. Zeker in Nederland waar we te maken hebben met een man-made landschap. Op een grotere schaal zijn er landschapsparken, zoals Kagerzoom bij Leiden. Voor Kagerzoom zijn we weer teruggegaan naar de moerassige rietlanden die het gebied zo kenmerken. Voor de polder zijn we teruggegaan naar een zeer gevarieerd landschap met opgaande beplantings- en rietlanden, water én grazers. Om rewilding te kunnen waarderen, is het belangrijk dat er kennis is van ecologische processen. De factor tijd is zeer belangrijk. Herkennen dat het hydrologisch systeem zo natuurlijk mogelijk is, en begrijpen wat dat doet voor de ontwikkeling van natuur. In dergelijk natuurlijk stadsgroen kunnen ook andere rewildingprocessen een plek krijgen, zoals bijvoorbeeld het afsterven en vergaan van bomen (dood hout) en wild (dode dieren).
De Maashorst bestaat uit een ongeveer 3500 hectare groot gebied dat op termijn geheel natuur wordt. Anno 2021 is er een omheind begrazingsgebied van 1500 hectare en daarbinnen een wisentengebied van 50 hectare. Het grootste gedeelte van het gebied (ongeveer 2000 hectare) is niet begraasd of in agrarisch gebruik en moet nog verworven worden en omgezet naar natuur. De ecologische voordelen van de combinatie van de drie grote grazers wisent, tauros en exmoor worden daardoor onvoldoende benut. Er wordt veel gesproken van een zonering tussen procesnatuur (kern) en recreatie in de natuur (schil). In de beide zones is het recreatief gebruik (mountainbiken, fietsen, wandelen, hond uitlaten, paardrijden …) echter gewoon toegestaan en daarmee kent ook de natuurkern (het begrazingsgebied) vaak drukke plekken en gebieden. Om de natuur en de grazers in de kern toch ergens rust en ruimte te geven, zijn delen minder toegankelijk gemaakt. Zelfs op deze schaal is het dus lastig om over rewilding te spreken. Rewilding zou hier betekenen dat het gevarieerde groen zich middels successie en spontane vegetatiedynamiek ontwikkelt tot een bosbiotoop, maar doordat er grazers zijn is er weer ruimte voor veel bloeiende kruiden en struiken. Bodemvorming, infiltratie, koolstofvastlegging en andere ecologische processen krijgen vrij spel.
Naarmate het bewustzijn van milieuproblemen is toegenomen, hebben velen geprobeerd de natuur terug te brengen in de verschillende domeinen van het dagelijks leven. Wil rewilding echt slagen, dan zullen we een stap verder moeten gaan. Dat vraagt veel meer aandacht voor natuur en de werking ervan: thuis, in de tuin én in de stad.
Tekst: Timo Cents
Beeldmateriaal: G&S ontwikkeling, Arcadis, Ferry Streng, Arcadis, Bart van Dijk
