De impact van de stadsdynamiek op stadsbomen: waarom we stadsbomen oud moeten laten worden!
Om steden leefbaar te maken, is de aanwezigheid van stadsbomen erg belangrijk. Hun verkoelend effect, hun waterbuffermogelijkheden en hun positieve effect op ons stressniveau zijn onmisbaar in de stad. Stadsbomen helpen om ons te wapenen tegen het steeds extremer wordende stadsklimaat. Maar de stedelijke grijze infrastructuur is altijd in verandering door de verfraaiing van winkelstraten, de bouw en renovatie van huizen en appartementen of de vernieuwing van nutsleidingen. Stadsbomen hebben echter een stabiele standplaats nodig. Iets dat haaks staat op het dynamische karakter van de stadsinfrastructuur. In dit artikel kijken we wat die stedelijke dynamiek betekent voor de bomen in de West-Vlaamse centrumstad Roeselare.
Leefbare steden: het stedelijke bos staat centraal
Steden zijn continu in ontwikkeling. Dat gaat gepaard met zowel positieve (bijvoorbeeld welvaart) als negatieve (bijvoorbeeld de vorming van ‘hitte-eilanden’) gevolgen. Het basisidee van steden is om die ontwikkeling duurzaam te laten evolueren. Het concept van een leefbare stad staat daarin centraal. Een leefbare stad zorgt voor een omgeving waar de inwoners zich zowel fysiek en mentaal gezond, als veilig voelen. Het stedelijke bos is een ecosysteem dat bestaat uit alle park-, straat- en tuinbomen. Het is net dat ecosysteem dat zorgt voor die gezonde en veilige leefomgeving. Doordat bomen de omgeving kunnen veranderen, kan je ze als het ware ecosysteemingenieurs noemen. Hun diensten, zoals verkoeling van de lucht, zijn onmisbaar om die leefbare stad betaalbaar te houden.
Om bomen te laten renderen, en hun diensten dus ten volle te benutten, moeten ze oud kunnen worden
Voldoende bomen oud laten worden
Om bomen te laten renderen, en hun diensten dus ten volle te benutten, moeten ze oud kunnen worden. De impact van die diensten is immers evenredig met hun kroonmassa. Dus hoe groter de kroon, hoe meer impact. Het is namelijk de kroon met bladeren die voor verdamping zorgt. Boomdeskundigen noemen dat het maximaliseren van de ecosysteemdiensten. Dus hoe langer de periode waarin de boom een groot kroonvolume heeft, hoe rendabeler die ‘diensten’ zijn. Dat illustreren we met deze grafiek. Theoretisch effect van onderhoud op de baten (groen) en kosten (roze) van bomen gedurende hun levenscyclus. Het is de bedoeling om de baten zo hoog en lang mogelijk te houden in de tijd zoals aangegeven in de figuur (maximalisatie). (Aangepast van Vogt, Hauer en Fischer, 2015)
De key message? Bomen moeten opbrengen en niet langer gezien worden als window-dressing bij (prestige) projecten.
Leef snel, sterf jong!
Zoals al geschetst, staat de dynamiek in een stad lijnrecht tegenover de eisen van bomen. Maar hoe oud worden stadsbomen eigenlijk? We moeten opletten om niet zomaar de gemiddelde leeftijd te nemen. Dat kan misleidend zijn omdat oude bomen (uitschieters) het gemiddelde kunnen vertekenen, waardoor de leeftijd schijnbaar hoger ligt. Het is zinvoller om de halfwaardetijd te gebruiken. De halfwaardetijd is ‘de tijd waarin de helft van de geplante bomen naar verwachting zal sterven’.
Veel stadsbomen maken maar ongeveer 20 procent van hun levensverwachting vol
Toepassend op straatbomen moeten we spijtig genoeg vaststellen dat hierdoor de gemiddelde levensverwachting van een straatboom tussen 13 en 20 jaar ligt. Veel stadsbomen maken maar ongeveer 20 procent van hun levensverwachting vol. Om het in perspectief te plaatsen: dit komt overeen met een tiener van 16 jaar. Misschien wel goed nieuws voor boomkwekerijen en tuinaannemers, maar bomen planten die niet oud kunnen worden, is niet meer van deze tijd en zinloos.
Tien jaar bomenbeleid in Roeselare
Het Urban Forestry Lab van hogeschool (UFL) VIVES in Roeselare onderzocht wat de impact is van die hoge dynamiek in het bomenbestand, dat net zorgt voor de leefbaarheid van onze steden. Het UFL detecteerde een veertigtal openbare locaties in de binnenring waar aanpassingen aan de grijze infrastructuur een impact hadden op bomen. We deden dat door een voor en na beeld te maken en vijf cases diepgaander te bespreken. Het volledige verhaal is mooi gevisualiseerd in een interactieve kaart die je hier kunt bekijken.
Ter illustratie bespreken we nu drie cases met het oog op ‘bomen oud laten worden’.
Case 1: Nieuwe grotere plantputten
De Gitsestraat werd in 2023 heringericht met waterdoorlaatbare parkeerplaatsen en nieuwe plantvakken. Het toont de groene ambities van de stad. Maar laten we letterlijk wat dieper graven. Op de bodem van de plantput botsten we op een ondoorlaatbare laag, geïllustreerd door de plasvorming. Het is feitelijk een zuurstofarme badkuip waar wortels in zullen afsterven. Het kost de boom heel veel energie om telkens nieuwe wortels te laten groeien, waardoor die verzwakt, met een ticket naar de uitgang als gevolg. De keuze voor zo’n slechte standplaats komt hoofdzakelijk door twee redenen. De aannemer is geen boomdeskundige én er is geen of niet voldoende controle. Willen we bomen oud laten worden, dan hebben we boomdeskundigen nodig die goede standplaatsen weten aan te wijzen. Ook moeten er on field controles zijn door iemand met kennis van zaken, een boomdeskundige dus.
Case 2: Bomen beschermen tijdens werkzaamheden
In het hart van de stad, aan de achterkant van het plein bij De Munt, vormt een verdoken parkje met monumentale oude beuken een groene oase. In 2021 startte de aannemer met de bouw van een grootschalig bouwproject met ondergrondse parking. Het project bedreigde de standplaats van deze bomen doordat er minder ruimte zou overblijven en de grondwatertafel zou verlaagd worden. De stad Roeselare besloot hulp van een boomdeskundige in te roepen, die tijdens het ontwerp en de aanleg de rechten van de boom vertegenwoordigde. De boom kreeg als het ware een stem. Na de twee jaar durende werken mag het resultaat er zijn: de monumentale bomen zijn behouden en in relatief goede conditie, er is geen bodemverdichting en er werd een humusrijke bodemlaag toegevoegd. Enkel op deze manier kunnen we bomen ondanks werken oud laten worden. De boodschap hier is dat een boomdeskundige tijdens de ontwerp- en aanlegfase wel degelijk een verschil kan maken door de boom centraal te plaatsen in het ontwerp en tijdens de werken.
De boodschap hier is dat een boomdeskundige tijdens de ontwerp- en aanlegfase wel degelijk een verschil kan maken door de boom centraal te plaatsen in het ontwerp en tijdens de werken.
Case 3: Bomen en burgers
Lukt het de bomen ondanks al deze problematieken volwassen te worden, dan is het niet de bedoeling om alsnog de kroon te reduceren omwille van overlast. Wanneer de stad de bomen in de Handelsstraat kortwiekt, dan kunnen deze bomen hun ‘diensten’ niet meer maximaal leveren. De linde op de foto zou een kroon moeten hebben die minstens dubbel zo groot is. Het gaat er dus niet alleen om dat we zoveel mogelijk bomen oud laten worden, wel dat hun kroonvolumes behouden blijven en kunnen uitgroeien. Een idee dat vaste grond nodig heeft bij burgers en politici. Kroonvolume is de essentie.
Nood aan structurele communicatie
Structurele communicatie gaat dus over professionele communicatie in projectmanagement. Ontwerpen in de openbare ruimte zijn uitdagend voor (landschaps)architecten en ingenieurs vanwege de technische en logistieke complexiteit. Om een boom oud te laten worden is (veel) technische kennis nodig op de juiste plaats zoals de 3 cases illustreren. Maar nog belangrijker is dat de persoon met de juiste technische bomenkennis structureel wordt opgenomen in het projectmanagement van begin tot eind van het project. Een ontwerper krijgt heel wat bagage mee in zijn opleiding. Maar de kennis van bomen en hun groeiplaats is dusdanig specifiek dat we niet van een ontwerper kunnen of mogen verwachten om ook daarover een grondige kennis van de materie te hebben.
Om die boomdeskundige op de juiste plaats te krijgen, hebben we een sense of urgency nodig. Zolang burgers en dus politici niet het belang van bomen met hun ecosysteemdiensten inzien, die één van de hoofdrolspelers zijn voor leefbare steden, is het soms dweilen met de kraan open. Dus alle boomeigenaren hebben een gedeelde verantwoordelijkheid om een leefbare stad te maken. Bovendien, en dat is ook niet onbelangrijk, wordt de burger steeds mondiger waardoor er procedures opgestart worden om vergunningen te laten schorsen. Van meet af aan een boomdeskundige bij een project betrekken, kan dan onnodig tijdverlies voorkomen.
Van meet af aan een boomdeskundige bij een project betrekken, kan onnodig tijdverlies voorkomen.
Take home message
De essentie van het verhaal is om voldoende bomen oud te laten worden. Grote kronen zorgen voor grote impact en dus hogere ecosysteemdiensten. Het veranderende klimaat dwingt steden om bomen te gebruiken om de omgeving leefbaar te maken. Toch is er in de praktijk nog een lange weg af te leggen vanwege het gebrek aan enerzijds technische boomkennis tijdens de ontwerp-, aanleg- en beheerfase en anderzijds structurele communicatie. Het aanplanten van nieuwe bomen kan dan op lang termijn misschien wel effect hebben, we moeten niet vergeten om ook op korte termijn te handelen. De bestaande bomen behouden getuigt dan van een heel doeltreffende aanpak.
Tekst: Bregt Roobroeck, Groenmanagement & Tree manager, onderzoeker Urban Forestry Lab
Beeldmateriaal: Hogeschool VIVES
