Charles Jencks / Peetvader van de postmodernistische ‘kosmische tuin’ overleden [VIDEO]
Charles Jencks, architectuurhistoricus en landschapsarchitect, is op 80-jarige leeftijd overleden in Londen. Als architectuurhistoricus verkondigde hij het einde van het modernisme en lanceerde hij de term post-modernisme. Als landschapsarchitect maakte Jencks furore met zijn ‘kosmische tuinen’, gigantische landschapsprojecten waarin hij de wereld van de natuur, de wetenschap en de cultuur samenbrengt.
Charles Jencks, die geboren werd in het Amerikaanse Baltimore en Engelse literatuur en architectuur aan Harvard en architectuurgeschiedenis in Londen studeerde, geldt als de ‘godfather’ van het postmodernisme. In zijn invloedrijke boek ‘The Language of Post-Modern Architecture’ uit 1977 leverde hij scherpe kritiek op de kilheid en de dogmatische principes van de modernistische architectuur en stedenbouw, en pleitte hij voor een ‘radicaal eclectisme’, voor diversiteit en pluralisme tegenover de ‘gestandardiseerde homogeniteit’ van het modernisme. In plaats van de geometrische vormen en het rationele ruimtegebruik van het modernisme moest de architectuur in dialoog gaan met de omgeving, uitdrukking geven aan diverse stijlen en invloeden en opnieuw nadenken over inhoud en betekenis en symbolen en metaforen omarmen. Alhoewel zijn postmodernistische ideeëngoed op heel wat weerstand botste en grote controverse uitlokte, wordt hij toch beschouwd als een van de meest invloedrijke architectuurcritici van de twintigste eeuw.
Hij bracht zijn architecturale theorieën ook in de praktijk, vooral dan in de Maggie’s Centres voor kankerpatiënten en in de intrigerende en avontuurlijke ‘tuinen’ of ‘kosmische landvormen’ die hij creëerde in o.m. Schotland, Engeland, Italië, Zuid-Korea en China.
Maggie’s Centres
Na de dood van zijn tweede vrouw, Maggie Keswick, richtte Jencks in de jaren ’90 de Maggie’s Centres op, een stichting die mensen met kanker, samen met hun partners, familieleden en vrienden een huiselijke plek wil bieden, waar ze in alle rust kunnen genieten van een integraal aanbod van psychosociale hulp en begeleiding, als aanvulling op de medische zorg die het ziekenhuis kan bieden. In de voorbije jaren heeft de Stichting al meer dan 20 centra gebouwd, voor in het Verenigd Koninkrijk maar ook in het buitenland. Zo gaat binnenkort in Nederland een eerste centrum open. Daarbij wordt heel veel aandacht besteed aan de architectuur en de omgevingsaanleg, als een integraal element voor goede kwalitatieve zorg. De Stichting kan daarvoor, dankzij de vele relaties van Jencks, een beroep doen op de vrijwillige medewerking van tal van architecten van naam, zoals Rem Koolhaas, Norman Foster, Frank Gehry en Zaha Hadid. Het centrum in Groningen wordt ontworpen door Marlies Rohmer Architects en tuinontwerper Piet Oudolf.
Het Maggie’s Centre in het Schotse Dundee, ontworpen door Frank Gehry
Kosmische tuinen
De laatste jaren is Jencks vooral bekend van zijn ‘kosmische tuinen’, gigantische landschapsprojecten waarin hij de wereld van de natuur, de wetenschap en de cultuur samenbrengt en zijn fascinatie voor wiskunde, wetenschap en kosmologie tot uitdrukking brengt. “Wanneer je een tuin ontwerpt dan word je met een aantal fundamentele vragen geconfronteerd over de fundamentele natuurwetten- en krachten en wat die voor ons kunnen betekenen,” zo schreef hij in zijn boek ‘The Garden of Cosmic Speculation’ uit 2003. “Wat is natuur, hoe passen wij daarin, en hoe kunnen we die natuur vormgeven als we daartoe de kans krijgen, zowel fysiek als visueel? Alle ernstige tuinkunst is daarmee bezig en intensiveert de twee aspecten van de natuur, de schoonheid en de verschrikking. Japanse zentuinen, Perzische paradijstuinen, Franse renaissancetuinen… zijn in zekere zin een analogie van de kosmos zoals die toen werd begrepen.”
Zijn ‘tuinen’ zijn enerzijds geïnspireerd op prehistorische landvormen en anderzijds op de structuren die aan de basis liggen van het leven en van de kosmos, zoals DNA-helixen en cellen, atomen en quarks, fractals en zwarte gaten. “Zoals de dichter William Blake al schreef: als je de wereld ziet in een zandkorrel, dan vind je de relatie tussen het grote en het kleine, tussen wetenschap en spiritualiteit, tussen het universum en het landschap,” aldus Jencks. “Ik exploreer doorheen die kosmische vormen de metaforen die aan de basis liggen van de groeiende natuur en van de wetten van de natuur. Ik probeer met mijn tuinen een nieuwe taal te ontwerpen voor abstracte begrippen waar niemand zich nog een voorstelling van kan maken. Hoe ziet een zwart gat of de geboorte van het universum eruit? Dat is speculatie. De wetenschap komt vaak met slechte metaforen als ‘donkere materie’, ‘zwarte gaten’, de ‘big bang’. Wetenschap vervreemd je van de natuur. We weten nog niet eens hoe een waterstofatoom eruitziet, het meest basale atoom in ons universum. Ik probeer alternatieve beelden te verzinnen. Want dat is, uiteindelijk, wat kunstenaars doen: visuele metaforen bedenken.”
Die zoektocht heeft geleid tot een aantal fascinerende en hoogst originele ‘tuinen’ of ‘landvormen’ zoals hij het zelf noemde. Volgens sommigen gaat het om iconische werken die een mijlpaal betekenen in de geschiedenis van de tuinkunst, terwijl anderen ze afdoen als megalomane intellectualistische kitsch. Ik denk dat beide groepen een beetje gelijk hebben en dat de waarheid ergens in het midden ligt.
The Garden of Cosmic Speculation, Schotland
Samen met zijn tweede vrouw, de tuinarchitecte Maggie Keswick, een experte in Chinese tuinen, creëerde hij vanaf 1980 op hun landgoed in het Schotse Dumfries de ‘Garden of Cosmic Speculation’. Het is een soort microkosmos van het universum met een waanzinnige opeenstapeling van geometrische fractals geïnspireerd op concepten zoals zwarte gaten, de ‘Big Bang’ en de snaartheorie die probeert om de vier fundamentele natuurkrachten samen te brengen. Verspreid over het 15 ha grote landgoed liggen een veertigtal ‘tuinen’ met spiraalvormige landvormen, zigzaggende bruggen en trappen, golvende rododendronmassieven en gazons, kunstmatige vijvers en watervallen, zwart-wit geblokte terrassen en tal van architecturale installaties en kunstwerken. Overal in de tuin zijn ook grapjes verstopt, zoals geheime doorgangen, trappen die uit een prent van Escher lijken te komen, hekken waarin uurwerken tikken, paden waarin allerlei voorwerpen zijn gedrukt. In de vroegere kruidentuin, nu de DNA Garden of the Six Senses, plantte Jencks groenten en kruiden die met de zintuigen te maken hebben. De tuin kan één keer per jaar, op de eerste zondag van mei, bezocht worden via het Scotland’s Gardens charity scheme.
Crawick Multiverse, Schotland
De Crawick Multiverse op een voormalige mijnsite in het Schotse Sanquhar is met 30 ha een van zijn grootste realisaties. Ze bestaat uit negen kosmische ‘landvormen’ en wandelpaden die op een abstracte manier de zon, kometen, planeten, de Melkweg en de Andromeda sterrenstelsels, zwarte gaten enzovoort moeten voorstellen. Dwars door het terrein loopt van noord naar zuid een 400 m lange laan van megalieten als een soort reuze zonnewijzer.
Jupiter Art Land, Edinburgh
Met Life Mounds, een ‘tuin’ op het landgoed van de kunstverzamelaars Robert en Nicky Wilson in de buurt van Edinburgh, wilde Jencks het leven van een cel als basis van alle leven, en de manier waarop een cel zich in tweeën deelt, verbeelden. Het kunstwerk ligt aan werskanten van de oprijlaan en bestaat uit een verzameling van acht spiraalvormige grasheuvels met paden, vijvers en een tentoonstellingsruimte. De contouren van de heuvels moeten de celmembranen voorstellen.
Landform Ueda, Edinburgh
Om het vlakke gazon te verlevendigen en de geluiden van de autoweg te dempen installeerde Jencks voor de Scottish National Gallery of Modern Art in Edinburgh Landform Ueda. Hij inspireerde zich daarvoor op de bewegingen van de bezoekers die zich door het museum begeven: de paden, heuvels en meren draaien rond een S-vorm die de twee gebouwen met elkaar verbindt. De heuvels en meren zelf hebben de vorm van een golf.
Lady of the North, Newcastle
In het landschapspark Northumberlandia, vlak naast een voormalige bovengrondse mijn in de buurt van Newcastle, realiseerde Jencks ‘Lady of the North’, een gigantische landschapsculptuur van een naakte liggende vrouw met twee grasheuvels als borsten. Die installatie, waarvoor 1,5 miljoen ton rotsen en aarde nodig waren, is 400 m lang en 34 m hoog.
Parco del Portello, Milaan
Voor het Parco del Portello, een stadspark op een voormalige industriële site aan de rand van Milaan, ontwierp Jencks ‘Ritmo del Tempo’, een kunstwerk dat de verschillende tijdritmes op aarde en in het universum moet verbeelden. De drie grote aarden heuvels staan voor de drie culturele tijdzones in Milaan: de prehistorie, de geschiedenis en de toekomst. In de kleinere tuinen komen de vele ritmes van de stad samen, van de hartslag tot de vier seizoenen en de grote historische gebeurtenissen.
