Bio-ecologische renovatie van een woning in Borgerhout: maximale hemelwaterinfiltratie op een zeer beperkte oppervlakte

Het project Witte Groeten is een bio-ecologische woning in het Antwerpse Borgerhout waar op een zeer doorgedreven manier werd nagedacht over regenwaterinfiltratie en -hergebruik. Een inspirerende combinatie van allerlei innovatieve technieken bewijst dat ook een kleine stedelijke oppervlakte kansen biedt.

Hoe kunnen we het volume regenwater dat wegvloeit naar de riolering tot een absoluut minimum beperken? Dat was de uitdagende opgave voor architect Carl Asaert, aannemer Ecoverbo en partners Muurtuin en Ecoschelp in het kader van dit rijhuis met achterbouw in Borgerhout. De oplossing die uit de bus kwam om de achterbouw om te toveren in een duurzame tuin met terras, de hoofdmoot van dit project, kende meerdere luiken: ingrijpende afbraakwerken, een volledige ontharding, groendaken, een waterretentiedak en een systeem van schelpeninfiltratie.

COMBINATIE VAN TECHNIEKEN

Het groendak dat de woning zo typeert en een grote bijdrage levert aan de waterhuishouding, is in totaal zeventig vierkante meter groot. Het intensieve groendak (zestig vierkante meter) bestaat zoals een gewone daktuin uit vaste planten en grassen. Struiken of bomen komen er in dit project evenwel niet aan te pas. Het extensieve groendak van tien vierkante meter, dat minder onderhoud vereist, is begroeid met mossen, vetplanten en kruiden. Het intensieve groendak is tevens een onderdeel van het waterretentiedak. Zulke daken, die het regenwater tijdelijk opslaan en vertraagd afvoeren, vallen onder de categorie waterdaken of blauwe daken. Het waterretentiedak heeft een omvang van twaalf vierkante meter en behelst naast die sectie van het groendak (acht vierkante meter), die met het oog op wat extra bufferend vermogen is aangelegd op kratten, ook een kleine vijver van vier vierkante meter. Het waterretentiedak is met name nuttig omwille van het niveauverschil van het dak, want zo vloeit het hemelwater naar het laagste punt.

MAXIMALE WATERINFILTRATIE

Om de regenwaterinfiltratie verder te optimaliseren en vooral te maximaliseren, werd het terras in de patio onthard en aangelegd in hout en losse tegels. Daaronder bevindt zich een schelpenbed van zes kubieke meter, dat dienstdoet als infiltratiebekken. Schelpen zijn niet alleen prima geschikt voor dit soort  doeleinden, het zijn bovenal natuurlijke, circulaire en multifunctionele producten. Ecoschelp garandeert bovendien dat ze op een duurzame manier worden ontgonnen in de Oosterschelde en de Noordzee. Om te peilen naar het drainerend vermogen van de gehanteerde schelpen, deed de aannemer beroep op onderzoekers van de Technische Universiteit Delft. Zij stelden het percentage holle ruimte vast op 86,6 procent, wat resulteert in een buffervolume van 860 liter per kubieke meter.

Zij stelden het percentage holle ruimte vast op 86,6 procent, wat resulteert in een buffervolume van 860 liter per kubieke meter.

WINST VOOR MENS EN MILIEU

De woning beschikt over een hemelwaterput met pomp. Op vlak van waterhuishouding staat dit project dus voor zowel het maximaal lokaal vasthouden van water als het maximaal hergebruiken ervan. Dankzij het aanwezige water en groen levert het pand bovendien een mooie bijdrage op vlak van biodiversiteit, wat zeker in een stedelijk gebied een enorme troef is. En niet onbelangrijk: de gerealiseerde natuurlijke koeling en isolatie zijn bijzonder effectief. Dat deze futureproof woning een aanzienlijk bio-ecologisch karakter heeft, uit zich eveneens in het materiaal gebruikt voor het ontharde terras en de gevels: circulair, thermisch behandeld hout en hardhout. Naar grondstoffenbesparing toe, is er naast de aanwezigheid van de schelpen ook het gegeven dat de bestaande context en de betonstructuren van de achterbouw als basis golden. Het gaat trouwens om een gasloze woning met warmtepomp, in haar geheel opgebouwd uit gezonde, bio-ecologische producten.

KOSTENPLAATJE EN ONDERHOUD

Bij het totale kostenplaatje werpt aannemer Teun Depreeuw meteen een belangrijke kanttekening op: “De prijs van dit soort technieken varieert sterk in functie van de specifieke situatie en is moeilijk te veralgemenen, maar de voordelen en het grote rendement staan buiten kijf.” Het subsidiekader van de stad Antwerpen dat gepaard ging met dit project, vormde alleszins een positieve trigger. Die financiële steun ter waarde van in totaal 8.000 euro dekte namelijk de kosten voor de aanleg van de groendaken, waarvoor 70 à 120 euro per vierkante meter overigens een goed richtcijfer is. Qua gemaakte kosten was er daarnaast nog de investering in het waterverhaal (putten, leidingnetwerk, pomp). De watervoorzieningen vragen natuurlijk onderhoud, maar daartegenover staat de gevoelige besparing op energiekosten en leidingwaterverbruik. Wat het retentiedak betreft, daar moet driemaal per jaar gecontroleerd worden of de aanwezige waterminnende planten wel goed groeien. Waar het schelpenbed en het extensieve groendak weinig tot geen onderhoud vergen, brengt het intensieve groendak net iets meer onkruid teweeg.

JURIDISCHE HINDERNISSEN

De werkzaamheden in Borgerhout waren behoorlijk ingrijpend. Hoewel de betonconstructie behouden bleef, moest de achterbouw grotendeels worden afgebroken om ruimte te maken voor de tuin en het terras. Om dan de nodige vergunningen in de wacht te slepen, bleken heel wat communicatie en vooral een stevige dosis overtuigingskracht vereist. Niet in het minst omdat er in dat kader nog een aantal andere juridische kwesties de kop opstaken. Zo is het niet altijd geheel duidelijk (of logisch) hoe concepten als verharding of vergroening precies gedefinieerd worden. Aangezien de tegels en het houten terras in de patio los op het schelpenbed liggen, zou er natuurlijk helemaal geen sprake mogen zijn van een verharde oppervlakte. Meer nog: het hele terrein dat onder de scope van dit project valt, werd onthard.

Nog in het wettelijke en juridische luik moest voor de groendaken een omgevingsvergunning worden aangevraagd. Ook dat is een grote administratieve last, die bovendien heel wat bijkomende kosten met zich meebrengt. Op die manier ontstaat een (onnodige) grotere financiële drempel voor wie zulke duurzame, milieuvriendelijke beslissingen wil nemen. Het lijkt aangewezen om dit administratieve proces bij te sturen. Voor het aanleggen van een extensief groendak zou een omgevingsvergunning bijvoorbeeld niet nodig moeten zijn. Positief nieuws in deze zaak: momenteel loopt er een overleg met de Stad Antwerpen om vergroening en klimaatadaptieve maatregelen rond de waterhuishouding sneller toe te staan.

Voor het aanleggen van een extensief groendak zou een omgevingsvergunning bijvoorbeeld niet nodig moeten zijn.

ANDERE KNELPUNTEN

Wat het kostenplaatje betreft, zijn er positieve signalen maar ook kanttekeningen. Zonder de financiële tegemoetkoming voor de integratie van groendaken zou er van de vergroening niets in huis zijn gekomen en situeerde het hele systeem van regenwaterinfiltratie en -hergebruik zich onder de grond. Subsidies maken dus een verschil. Toch is er nood aan een betere ondersteuning: zowel voor het aanvragen van een omgevingsvergunning als voor het bijhorende vooronderzoek, de expertise en geïnvesteerde tijd van de aannemer en/of de architect, zou een financiële stimulans welgekomen zijn.
Wat tot slot ook wenselijk is, zijn studies naar het hergebruik van water afkomstig van groendaken. Dat is namelijk geen evidentie, maar zou met name interessant zijn op locaties zonder (veel) mogelijkheden qua bodeminfiltratie.

VEEL POTENTIEEL

De innovatieve methoden kunnen eigenlijk in zowat elk type pand worden ingezet. Veel ruimte is alleszins niet vereist om slim om te gaan met de waterhuishouding. Witte Groeten leert ons dat er met de juiste ideeën en technieken erg veel mogelijk is, zeker wanneer je de bestaande context adequaat aanwendt als vertrekpunt. 

Redactie: Wout Ectors, SPYKE
Foto’s: Luc Roymans

Dit artikel kadert in het project Waterbewust Bouwen. Dit is een COOCK-project dat mogelijk wordt gemaakt dankzij de steun van VLAIO, het Vlaams Agentschap Innoveren en Ondernemen. Het project loopt van maart 2022 tot en met februari 2024. De partners van het project zijn, naast NAV, ook Embuild, Buildwise, Vlakwa en Vlario.

PROJECTFICHE

Aannemer waterluik: Muurtuin/Ecoverbo/Ecoschelp
Architect: Carl Asaert