Groen als multifunctionele verbinder in een toekomstbestendig landschap
Hoe ziet een toekomstbestendig landschap eruit dat is voorbereid op de gevolgen van klimaatverandering, aangepast aan de ruimtelijke opgaven van deze tijd en beleefbaar voor mens en dier? Juist in een tijd waarin er steeds meer druk ligt op de boven- en ondergrond door een toenemende vraag naar woonruimte en infrastructuur, is het creëren van groen onmisbaar in gebiedsontwikkelingen. De manier waarop groen wordt geïntegreerd in het ontwerp is hierbij de beslissende factor voor succes of falen.
Groenbewustzijn
De positieve effecten van groen lijken eindeloos. Er zijn talloze studies gedaan naar de effecten van groen op de menselijke gezondheid: zo stimuleert een groene omgeving mensen om meer te wandelen, joggen en fietsen. Ook draagt het uitzicht op planten en bomen bij aan een betere mentale gesteldheid. Daarbij wordt groen steeds vaker ingezet als een klimaatadaptieve maatregel, omdat het verkoelend kan werken in langdurige hete periodes, maar ook water kan bergen bij hevige neerslag. De koppeling tussen groen, biodiversiteit en ecologie is snel gemaakt. Toch is dit een punt van aandacht, vindt Freya Macke. Als adviseur klimaatadaptatie bij advies- en ingenieursorganisatie Arcadis werkt ze aan het mogelijk maken van groene en klimaatbestendige (bedrijfs)landschappen. Macke: “Een groen ontwerp is niet vanzelf een klimaatadaptief, een biodivers of een natuurinclusief ontwerp. En andersom geldt dat ook. Maar groen kán bijdragen aan de biodiversiteit in een straat of wijk. Als het bijvoorbeeld gaat om daktuinen, moet er ingezet worden op hoogwaardig groen, liefst met een kruid-, struik- en boomlaag. In combinatie met nestgelegenheid en voorzieningen voor insecten wordt een gebouw zo ook een biotoop.”
Groen in de praktijk
In het gebied Amsterdamse Poort vormt Arcadis samen met de internationale vastgoedorganisatie CBRE een parkeerdak om tot zo’n biotoop. Macke: “Zowel mens als natuur hebben daar baat bij. Ook bij het ontwerpen van wadi’s geven we de oorspronkelijke waterberging een ecologische functie mee.” Omdat de ruimte schaars is, moeten we de multifunctionaliteit opzoeken en benutten, zegt Macke. “Groen komt er niet vanzelf, maar moet georganiseerd worden. We willen meer voorbeelden laten zien: klimaatadaptief én biodivers én groen kunnen wel samen.”
Het adviesbureau werkt mee aan het onderzoeksproject iTree 2.0, van TU Delft. De universiteit onderzoekt wat voor invloed de soort van een boom heeft bij het voorkomen van hittestress. Arcadis past de kennis gelijktijdig toe in de praktijk. Met dit zogenoemde ‘evidence based ontwerpen’ kan men precies zien welke boomsoort door zijn bladerdek, vochthuishouding of postuur de grootste bijdrage levert aan een koeler stadsklimaat.
Met dit zogenoemde ‘evidence based ontwerpen’ kan men precies zien welke boomsoort door zijn bladerdek, vochthuishouding of postuur de grootste bijdrage levert aan een koeler stadsklimaat.
Om ervoor te zorgen dat zo’n boom vervolgens ruimte heeft om te groeien en er simpelweg op toe te zien dat groen niet vergeten wordt in gebiedsontwikkeling, wordt er steeds meer gekeken naar de mogelijkheden van handreikingen en wet- en regelgeving. Macke: “We werkten mee aan de Landelijke Maatlat voor een groene en klimaatadaptieve bebouwde omgeving en ontwikkelden verschillende natuurpuntensystemen. Hiermee geven we richtlijnen mee aan iedereen die zich bezighoudt met ruimtelijke ordening. Daarbij kijken we ook naar bestaande regelgeving en wat mensen nu nog weerhoudt om multifunctioneel te vergroenen. Met dit soort beleid willen we klimaatadaptief, biodivers groen verankeren in nieuwe ontwerpen.”
Onderhouden en ontwikkelen
Als een gebied eenmaal is ingericht, speelt beheer en onderhoud een grote rol in het tot wasdom brengen van groen. Vaak is hier te weinig budget voor gereserveerd of is de beheerder niet bekend met de verschillende functies van een gebied. Dat zijn factoren die de multifunctionaliteit van groen tegenhouden. Wadi’s met grasbedekking worden immers makkelijker meegenomen in de reguliere maaironde dan een wadi met biodiverse beplanting die een meer specifieke vorm van beheer vraagt.
Leonieke Heldens, landschapsarchitect bij Arcadis, ontwierp de (dak)tuinen voor het WTC-gebouw op de Amsterdamse Zuidas. In dit prestigieuze project komen mensen in contact met de natuur op een hoog gebouw midden in de stad. Om de kwaliteit van het beheer van de tuinen te waarborgen, sloot de projectontwikkelaar meteen een langdurig beheercontract met de groenbeheerder Koninklijke Ginkel Groep. Het gebeurt nog niet vaak dat zo’n beheercontract voor een lange periode wordt vastgelegd, maar volgens Heldens is deze stap cruciaal als wij groen willen verweven in een klimaatbestendig en biodivers landschap. “Na de aanplant begint het pas: dan ontwikkelt de tuin zich en zie je hoe verschillende plantensoorten op elkaar en de omgeving reageren. En pas na vijf tot tien jaar is het groen uitgegroeid tot hoe de ontwerper het in zijn of haar hoofd had. In de tussentijd is deskundig beheer en onderhoud, door mensen die weten met welke planten zij te maken hebben, ontzettend belangrijk.”
“Pas na vijf tot tien jaar is het groen uitgegroeid tot hoe de ontwerper het in zijn of haar hoofd had. In de tussentijd is deskundig beheer en onderhoud, door mensen die weten met welke planten zij te maken hebben, ontzettend belangrijk.”
Tegelijkertijd ziet Heldens een verloop in het plantassortiment. Door het veranderende klimaat passen sommige soorten zich aan aan warmere en droge periodes en komen andere soorten eerder of later in bloei. Heldens: “Zo staat de herfstanemoon, een van nature schaduwminnende plant, te floreren in het zonnigste en droogste hoekje van mijn tuin. Dat moet je als groenontwerper of beheerder zelf meemaken, dat kan je niet uit een boek halen.” De landschapsarchitect laat zich inspireren door de lokale natuur en daardoor spelen natuurlijke plantgemeenschappen een grote rol in haar ontwerpen. In de ontwerpfase analyseert ze de bodem en de locatiekarakteristieken. Niet alleen de individuele plant, maar de samenhang staat hier centraal.
Toekomstbestendig door ecosysteembenadering
Deze ecosysteembenadering deelt zij met haar collega’s van de adviesgroep Natuur & Biodiversiteit. Zij raden net als Heldens aan om in stedelijke ontwikkelingen aan de slag te gaan met ‘refugium’, vegetatietypen die voorkomen in het nabije natuurgebied. Alle natuurgebieden in Nederland zijn in kaart gebracht in zogenaamde vegetatiekaarten, met informatie over bodem en bijbehorende vocht- en voedselhuishouding. Zo klinkt een plantsoen met duingras in het centrum van bijvoorbeeld Den Helder ineens heel logisch, terwijl in de praktijk vaak uniforme kruidenmengsels worden toegepast.
De biodiversiteit in een stad kunnen we alleen versterken en behouden door middel van ecologische netwerken: een samenhang tussen verschillende typen groen en verbinding in ruimtelijke zin.
In toekomstbestendige ontwerpen moeten stad en natuur nog meer samenhang vertonen, vindt stadsecoloog en flora- en vegetatiespecialist Max Klasberg. “We hebben de mens tot nu toe te veel losgetrokken van de natuur, terwijl mensen niet zonder natuur kunnen. Een robuuste leefomgeving is een groene, natuurrijke omgeving.” De biodiversiteit in een stad kunnen we alleen versterken en behouden door middel van ecologische netwerken: een samenhang tussen verschillende typen groen en verbinding in ruimtelijke zin. Om hier ruimte en draagvlak voor te creëren pleiten Klasberg en zijn collega’s voor gebiedsgericht multifunctioneel ruimtegebruik, waarbij tegenstellingen juist erg positief uit kunnen pakken: “Een nieuwe weg is in eerste instantie erg nadelig voor de bestaande natuur. Maar wij zetten erop in dat bij een dergelijk project ook een ecoduct of faunapassage wordt aangelegd, waardoor de leefgebieden van planten- en diersoorten met elkaar worden verbonden. Zo versterken we de natuur juist.”
Multifunctioneel groen, multiprofijt
In een gezond en toekomstbestendig landschap smelt groen samen met de andere functies die het gebied te bieden heeft. Het is een creatieve bundeling van esthetiek, techniek en functionaliteit. Multifunctioneel groen vakmanschap verenigt landschapsarchitectuur met ecologie en klimaatadaptatie, waarbij de recreatieve waarde en de beleefbaarheid van groen niet vergeten moet worden. Een prachtig voorbeeld hiervan is Zuidpolder Barendrecht, waar een project dat zich eigenlijk alleen op waterberging richtte, uitmondde tot een interessant natuur- en recreatiegebied. De waterplas bergt water, verschillende dier- en plantensoorten en af en toe een kano. Binnen twee jaar vestigde de Blauwborst zich in het landschap en waren de struinpaden ontzettend populaire routes op wandel- en hardloopapp Strava.
Door dit soort (drie)dubbele samenvoegingen worden extra aantrekkelijke plekken gecreëerd die mínder vierkante meters innemen en méér te bieden hebben. In een tijd waar we steeds meer willen en steeds minder ruimte hebben, is dat precies wat we nodig hebben.
Tekst: Suzanne Meeuwissen, adviseur Groen, water en klimaatadaptatie (Arcadis)
Beeldmateriaal: Arcadis
